X Festival de Cans
ReporCans
Non é novidade para ninguén que España está a sufrir unha das crises económicas máis profundas e graves dos últimos douscentos anos. Estamos fartos de escoitalo en todas partes e a tódalas horas. Este bombardeo constante e, en ocasións, pseudo informativo supón unha lenta pero progresiva mina da moral colectiva, que provoca estados de depresión, mal humor e amargura, nubes de fume tóxico que se estenden polas capas da sociedade como un veleno. Porén, non é esta a primeira crise nin a última que o mundo afronta, polo que a experiencia proporcionou, fronte a elas, instrumentos máis ou menos eficaces para, xa non evitalas pero, polo menos, evadirse das mesmas ata que pasen ou alguén as resolva. Unha das armas máis poderosas dunha sociedade fronte a este e outros problemas é o cine, unha fábrica de soños que dá corpo, a través da luz e o son, ás nosas máis íntimas e profundas fantasías. Pero aquí en España, neste caso e nesta crise, parece ser que soñamos por riba das nosas posibilidades. Como se de unha macabra casualidade se tratase, coincidiu o problema da crise coa crise do seu solaz. Paradóxico.
Cidade da Coruña, cinco da tarde, hora zulú. Lugar: calquera dos catro centros comerciais (xa non cines, a secas) que se atopan repartidos polo núcleo urbano. Nos catro, a mesma estampa. Unha parella na procura dunha escusa para pasar un tempo xuntos. Xa sentados nas cómodas butacas, a escuras e paladeando con deleite o branco e clásico millo, a nosa parella está inundada dunha cálida sensación de levedade. Non só polo espectáculo de luz e son que están a piques de desfrutar, senón por levar case 30 euros menos na carteira. Nesta coxuntura, o comentario máis habitual despois dunha sesión de cine é similar na maioría dos casos: «E despois dirán que o cine está en crise». Razón, por unha parte, non lles falta: 15 euros de dúas entradas máis outros 14 para dúas palomitas fan 29. Como reza o popular anuncio, unha boa película non ten prezo, pero para todo o demáis… moita paciencia. Neste caso, hai que precisar: unha boa película ten un prezo, un prezo desproporcionado. Un prezo inasumible por moitos que leva á estacada ó sector da exhibición cinematográfica, facendo caer en picado a recadación das películas e freando, como consecuencia, ó resto de subsectores que compoñen a industria do cine. Segundo a asociación de consumidores FACUA, o prezo medio dunha entrada de cine en España atópase, a día de hoxe, sobre os sete euros vinte céntimos. Comparados co resto de Europa, estes datos sitúan a España no punto medio dunha longa lista de países, onde Tokio ten a honra de ostentar o posto da cidade coa entrada de cine máis cara do mundo (14,33 euros de media) e Managua, capital de Nicaragua, está no outro extremo da lista, con un prezo medio de 1,99 euros de media cada entrada. Estes datos, por si solos, non aportan unha gran cantidade de información, posto que o prezo de cada país é fixado en función das condicións económicas do Estado en cuestión e de múltiples factores externos, como a axuda estatal á cinematografía, a situación das empresas de distribución ou a implicación da cidadanía con esta industria.
Na coxuntura do noso país, estes prezos nas entradas de cine son considerados pola opinión popular como abusivos. Case oito euros por unha película, que barbaridade. O certo é que, dende 1996, o prezo das entradas de cine en España encareceuse un 84,6%, pasando das 600 pesetas de entón (3 euros e 60 céntimos, aproximadamente) ós máis de sete euros de 2013. Unha das réplicas máis comúns a esta realidade é que o cine español non pode estar en crise, posto que os prezos que cobran por cada entrada sufragan de lonxe as producións cinematográficas vindeiras. Mais isto é unha equivocación corrente e perigosa. A recadación de cada película é un dato relevante, porque o é; mais un director non fai unha película a partires da recadación da anterior, nin unha produtora financia un proxecto en función do que recadara o anterior. O Estado, neste caso, imita este modelo e non está en condicións de financiar proxectos cinematográficos (películas, festivais, fundacións, produtoras) a pesares de que si os financiara anteriormente.
A cultura xa non é un pilar importante para este Estado, e as cifras extraídas dos Presupostos Xerais do Estado dos últimos anos (2008-2012) así o demostran: no ano 2008 a.C (antes da crise), o montante total adicado ó ICAA (Instituto Cinematográfico das Artes Audiovisuais, organismo dependente do Ministerio de Cultura que xestiona a industria do cine en España) foi de 1.220 millóns de euros. En 2009, ano inaugural daquel concepto abstracto, a desaceleración, o presuposto dedicado ó cine viuse notablemente reducido, pasando dos mil douscentos millóns anteriores a 124 millóns. Non deixa de ser unha cifra curiosa, tendo en conta que a ministra de Cultura dese ano, Ángeles González Sinde, é guionista e directora de cine de profesión. Tras unha evolución marcada polo descenso progresivo do montante adicado á cinematografía, en particular, e á cultura, en xeral; as cifras do ano 2013, en plena crise, auguran os seguintes datos: 48,20 millóns de euros destinados ó ICAA, extraídos das previsións ministeriais de recortar nun 30% a partida presupostaria do ano anterior (68,86 millóns de euros). En resumo, o diñeiro destinado ó impulso e conservación da cinematografía en España reduciuse nun 96% en cinco anos. Vistas as cifras e a progresión deste descenso, case é máis preocupante pensar o que está aínda por vir se esta situación se mantén a este ritmo.
A pesares da gravidade da situación mostrada por estas cifras, é preciso concretar as consecuencias prácticas que supón esta situación. Un dos sectores máis afectados por esta drástica redución foron os festivais de cine, un tipo de eventos moi necesarios para manter o cine en contacto co público e unha plataforma fundamental para os novos creadores. España é, tradicionalmente, un país de grande cultura cinematográfica, berce de cineastas e actores fundamentais para a historia universal do séptimo arte. Nesta liña, tamén é un país que celebra cada ano un grande número de festivais, mostras e semanas de cine, dedicadas a múltiples xéneros, formatos e en diferentes plataformas. Esta variedade reflicte a diversidade que está presente na cinematografía española e que contribúe a crear un entramado cultural sólido e exportable.
Porén, os festivais tamén son un dos primeiros brancos que sofren o ataque das reducións presupostarias e das crises, posto que son eventos financiados, na súa meirande parte, por subvencións estatais ou autonómicas. Por diñeiro público, que é o primeiro que desaparece da circulación no momento en que os números vermellos aparecen nas contas públicas. Esta coxuntura coloca a gran parte dos festivais nunha situación delicada, porque dependen do ente público, ó ser organizados por asociacións culturais ou concellos que non dispoñen dos recursos suficientes como para facer fronte ós gastos que supón un evento destas características. Entón, no momento en que desaparece o financiamento que os sostén, a lóxica incita a pensar que tamén desaparecerán os festivais que dependen destes recursos. Por fortuna, isto non chega sempre a estes extremos. O festival de Cans é un paradigma desta ventá aberta cando se pechan todas as demais portas.
O festival de curtametraxes de Cans celébrase cada mes de Maio dende hai dez anos nesta canina aldea do Porriño, a 48 km de Pontevedra. Hoxe, este certame de curtas é considerado polos críticos e especialistas cinematográficos como un dos festivais máis relevantes do panorama audiovisual galego. Pero nos seus inicios, alá polo ano 2003, non se concibiu con ánimo de converterse nun referente. Por ser fieis á verdade, Cans nace como unha broma fonética entre o nome da aldea pontevedresa e o da vila francesa que acolle o festival de Cannes. A partir de aquí, a asociación cultural Arela e o guionista Alfonso Pato, hoxe director do festival, botan a andar un proxecto que pretendía, en primeira instancia, parodiar a gran cita gala. Sen alfombras vermellas nin luxosas limusinas, Cans ve brotar a primeira edición do seu festival de curtametraxes coa axuda inestimable e imprescindible dos veciños da aldea. Eles son os encargados de acondicionar os baixos, bodegas, galiñeiros e chimpíns para acoller ós pioneiros visitantes que acudiron, con máis curiosidade que fe, a aquela primeira edición do certame.
Co paso do tempo, Cans veu medrar ó seu cachorro con cada ano que o cine voltaba a ser, durante catro días, o protagonista da aldea. No proceso no que a novidade foi dando paso á consolidación, case todos os principais membros do sector audiovisual galego pasaron polos chimpíns: Luís Tosar, un dos pioneiros; Antonio Durán “Morris”, Manuel Manquiña, Antonio Mourelos, Víctor Coyote, Tristán Ulloa, Antón Reixa, Chete Lera, Mabel Rivera, Miguel de Lira… Incontables personalidades da pequena e gran pantalla galega que respaldaron, coa súa presenza, un novo concepto que estaba a xurdir en Cans e no cine galego: o agroglamour. Co tempo, a repercusión mediática deste festival tan peculiar deu os seus froitos, en forma de persoeiros do panorama cinematográfico español como Isabel Coixet, Juanma Bajo Ulloa, Unax Ugalde…, que viaxaron ata esta pequena aldea para participar nesta verbena do cine.
A diversidade das actividades que ofrece Cans é tan grande que case non hai escusas para non acudir a algunha delas. Todas elas están, en maior ou menor medida, relacionadas co cine; e se hai algo que destaca neste certame é que as proxeccións das curtas a concurso non son unha das principais. Recuperando o espírito de comunidade que caracteriza a unha aldea de menos de 500 habitantes, o agroglamour condiciona o carácter do festival, máis alá dos chimpíns-limusinas ou das salas-galpóns. Por iso, a esencia de Cans está na xuntanza entre profesionais e público nun pequeno espazo, compartindo experiencia, reflexións ou críticas. Tanto é así que unha discusión entre actores, directores, produtores e espectadores pode ter como escenario unha barra de bar, unha carpa ou unha leira. Concertos, coloquios, proxeccións, procesións de chimpíns, exposicións ou entregas de premios son algunhas das actividades que a organización do festival ofrece os máis de 12.000 visitantes que se achegaron este ano á aldea. Pero, como se financia este despliegue?
Os reducidos presupostos destinados á cultura polo Goberno deixan pouca marxe de actuación. Non pode financiarse todo, é unha realidade. Isto, a pesares de que parece unha norma centenaria, non foi sempre así. Houbo unha época na que a austeridade non rexía a concesión de subvencións. En 2008, por exemplo, 78 festivais de cine foron subvencionados polo Goberno; entre eles, as grandes citas do noso país: o Zinemaldia ou Festival de Cine de San Sebastián, a SEMINCI ou Semana Internacional de Cine de Valladolid e o Festival de Málaga. A tríada de ouro do cine español recibiu, durante unha grande parte da súa historia, respaldo económico público.
As cifras deste ano variaron lixeiramente: 39 foron os festivais que conseguiron subvencións estatais para a súa realización e cunha importante redución das súas cantidades. É interesante comparar esta cifra ca de doce anos atrás, no 2011, cando 41 festivais foron subvencionados. Porén, nun caso as axudas non se solicitaban porque a axuda pública era innecesaria e agora, en 2013, son os festivais os que parecen innecesarios. Fronte a esta pingüe colaboración pública, estas citas cinematográficas están condenadas a nadar a contracorrente, á espera de que pase o temporal. O financiamento privado é unha das opcións máis socorridas, posto que funciona de xeito retroactivo: o patrocinador recibe diñeiro (indirectamente) e o patrocinado tamén. Todo funciona. Neste caso, o festival de Cans, despoxado tanto das axudas públicas estatais como das subvencións da Xunta de Galicia, recorreu o financiamento da man de dúas empresas galegas, vellas coñecidas no mundo do patrocinio: Estrella Galicia e Gadis.
Outra vía alternativa contemplada por algúns festivais é a da fusión: redúcense gastos, concéntrase público e actividades e condénsase a mensaxe. Un exemplo sería o Festival Europeo de Curtametraxes de Reus, que nace da fusión entre o FEC de Cambrils e o FEC de Reus. Deste xeito, as curtametraxes europeas se proxectan na sede de Reus, mentres que as españolas se pasan na sede de Cambrils. Non é, porén, a vía máis socorrida. En última instancia, algúns festivais optaron por reducir a súa duración ou eliminar algunhas das actividades propostas a fin de recortar gastos e manter, alomenos, unha versión máis light de cada festival. Pero non sempre chega con tomar estas medidas. Houbo festivais, e cada vez son máis, que teñen que dicir adeus por falta de presuposto: a Mostra de Cine Español en Ruta, o Curtocircuíto de Santiago de Compostela, o Festival AMAL de Cine Euroárabe ou a Mostra de Valencia son algunhas das citas cinematográficas que se viron obrigadas a botar o peche por falta de fondos.
A conclusión do festival de Cans, este ano da man do Gran Wyoming o seu grupo de rock, Los Insolventes; deixou un sabor de boca agridoce. Por unha parte, os esforzos titánicos dunha pequena aldea de 500 habitantes por levantar un proxecto igualmente titánico: dar cabida, durante catro días, a unha parte moi grande do sector audiovisual galego, composto non só por actores ou directores, senón tamén por novos creadores, aficionados ó cine e os inevitables turistas da curiosidade e o bizarro. Por se esta tarefa fose pequena, os habitantes de Cans contaron este ano cunha dificultade máis: os cartos. Ou a falta dos mesmos, mellor dito. Sen fondos públicos, nin estatais nin autonómicos, o festival estivo a piques de non celebrarse, pero iniciativas como a venda de rifas, a procura de patrocinadores e a duplicación do esforzo conseguiu que o décimo aniversario do certame chegase a bo porto.
Por outra banda, porén, Cans celebrou este pasado mes de Maio a súa reafirmación como festival de cine. Con todas as letras, e en maiúscula, pero non como un certame cinematográfico típico, dende logo. Non hai que esquecer que é un dos poucos festivais de cine nos que ver cine non é a actividade principal. Hai moitas outras actividades cinematográficas, a pesares de todo, que lle dan ese toque de distinción a esta cita. Os coloquios cos directores, man a man; o intercambio de reflexións, o contacto directo entre o espectador e o creador, son aspectos que constitúen a esencia de Cans e que non se atopan en ningún outro festival do mundo. E non se atoparán, ata o día en que o carácter profundamente galego que viste este festival consiga exportarse máis alá das nosas fronteiras. Ata ese momento, o agroglamour continuará a ser un elemento de diferenciación desa gran verbena do cine que é o Festival de Cans. E por moitos anos.